Phân loại rủi ro là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm phân loại rủi ro

Phân loại rủi ro (risk classification) là quy trình hệ thống nhằm xác định, phân nhóm và đánh giá các loại rủi ro theo bản chất, nguồn gốc hoặc mức độ tác động. Mục tiêu của việc phân loại là để tổ chức có thể nhận biết, đo lường và quản lý từng loại rủi ro một cách phù hợp, từ đó nâng cao khả năng ra quyết định và phản ứng nhanh với các tình huống bất định.

Việc phân loại giúp rút gọn sự phức tạp của hệ thống rủi ro thành các nhóm dễ theo dõi và giám sát. Thay vì xử lý từng sự kiện riêng lẻ, nhà quản lý có thể tập trung vào các nhóm rủi ro có đặc điểm tương đồng. Điều này giúp phân bổ nguồn lực hiệu quả, tăng cường tính chủ động trong xây dựng chiến lược kiểm soát và phòng ngừa.

Trong nhiều lĩnh vực như tài chính, y tế, công nghệ và năng lượng, phân loại rủi ro là bước đầu tiên trong chuỗi quản trị rủi ro, đóng vai trò định hình các biện pháp phòng thủ và dự phòng phù hợp với từng loại rủi ro cụ thể.

Vai trò của phân loại rủi ro trong quản trị

Trong khung quản trị rủi ro tổng thể (ERM - Enterprise Risk Management), phân loại rủi ro là giai đoạn then chốt giữa nhận diện và định lượng rủi ro. Nó giúp cấu trúc hóa các mối đe dọa, tạo ra sơ đồ rủi ro có hệ thống và tăng cường khả năng truyền thông giữa các phòng ban, đội ngũ ra quyết định và các bên liên quan.

Một hệ thống phân loại hợp lý tạo nền tảng cho đánh giá mức độ ưu tiên. Các rủi ro được phân loại sẽ được chấm điểm hoặc định lượng theo tiêu chí xác suất và ảnh hưởng. Từ đó, nhà quản trị có thể xác định khu vực nào cần xử lý khẩn cấp, khu vực nào có thể giám sát định kỳ. Đây cũng là điều kiện tiên quyết để xây dựng ma trận rủi ro hoặc hồ sơ rủi ro toàn tổ chức.

Khung chuẩn phổ biến cho ERM như COSO ERM Framework đã nêu rõ vai trò của việc phân loại trong đảm bảo tính liên tục và minh bạch của quá trình kiểm soát nội bộ. Khi rủi ro được phân loại rõ ràng, các báo cáo nội bộ và kiểm toán cũng trở nên nhất quán và dễ truy xuất.

Các phương pháp phân loại rủi ro phổ biến

Việc phân loại có thể dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau tùy vào tổ chức, ngành nghề và mục tiêu quản lý. Ba tiêu chí thường gặp nhất là nguồn gốc phát sinh, khả năng kiểm soát và tính chất tác động. Cách tiếp cận này giúp linh hoạt trong triển khai trên nhiều bối cảnh khác nhau.

Các hệ thống phân loại điển hình gồm:

• Phân loại theo nguồn gốc: Rủi ro nội sinh (do con người, quy trình, hệ thống nội bộ) và rủi ro ngoại sinh (do môi trường, thị trường, pháp lý, thiên tai).
• Phân loại theo mức độ kiểm soát: Có thể kiểm soát (controllable) và không thể kiểm soát (uncontrollable).
• Phân loại theo tính chất: Gồm rủi ro tài chính, rủi ro vận hành, rủi ro chiến lược, rủi ro tuân thủ và rủi ro công nghệ.

Bảng sau tóm tắt các dạng phân loại chính:

Tiêu chí	Loại rủi ro	Ví dụ
Nguồn gốc	Nội sinh	Lỗi quy trình, sai sót nhân sự
Nguồn gốc	Ngoại sinh	Biến động thị trường, chính sách pháp lý
Mức độ kiểm soát	Không kiểm soát	Thiên tai, đại dịch
Tính chất	Tài chính	Biến động tỷ giá, lãi suất

Phân loại rủi ro trong tài chính và bảo hiểm

Trong lĩnh vực tài chính, phân loại rủi ro là công cụ nền tảng để kiểm soát các yếu tố gây thiệt hại hoặc bất ổn cho tổ chức. Phân loại giúp điều chỉnh khẩu vị rủi ro, xây dựng mô hình định giá và tăng cường khả năng dự báo biến động. Các tổ chức tài chính như ngân hàng, quỹ đầu tư hoặc công ty bảo hiểm đều có hệ thống phân loại riêng biệt và chuẩn hóa theo các khung quản lý rủi ro như Basel II/III.

Các nhóm rủi ro tài chính phổ biến:

• Rủi ro thị trường (market risk): Gắn với biến động giá cổ phiếu, trái phiếu, lãi suất, hàng hóa hoặc tỷ giá hối đoái.
• Rủi ro tín dụng (credit risk): Phát sinh từ khả năng bên vay không trả được nợ.
• Rủi ro thanh khoản (liquidity risk): Thiếu khả năng chuyển đổi tài sản thành tiền mà không gây thiệt hại lớn.
• Rủi ro vận hành (operational risk): Gắn với lỗi hệ thống, quy trình hoặc con người.

Trong bảo hiểm, việc phân loại rủi ro còn phục vụ cho mục tiêu định phí. Ví dụ, trong bảo hiểm nhân thọ, các yếu tố như tuổi, giới tính, bệnh nền được sử dụng để phân nhóm rủi ro khách hàng. Khung phân loại từ NAIC hoặc các mô hình tính toán từ Basel Framework là tài liệu tham khảo chính thức trong lĩnh vực này.

Phân loại rủi ro trong công nghệ thông tin

Trong lĩnh vực công nghệ thông tin (CNTT), việc phân loại rủi ro là nền tảng để thiết kế các biện pháp bảo mật, bảo vệ dữ liệu và đảm bảo tính liên tục của hệ thống. Với sự phụ thuộc ngày càng lớn vào hạ tầng số, các tổ chức đối mặt với nhiều mối đe dọa ngày càng tinh vi. Việc phân loại rủi ro CNTT giúp các nhóm kỹ thuật và bảo mật xác định mức độ nghiêm trọng và đưa ra quy trình ứng phó phù hợp.

Các nhóm rủi ro chính thường bao gồm:

• Rủi ro an ninh mạng: Các mối đe dọa từ phần mềm độc hại, tấn công mạng, lỗ hổng bảo mật hoặc hành vi bất hợp pháp.
• Rủi ro mất dữ liệu: Gắn với sự cố sao lưu, lỗi phần cứng, thao tác sai hoặc mã hóa dữ liệu bởi ransomware.
• Rủi ro vận hành: Do lỗi hệ thống, gián đoạn dịch vụ, cập nhật thất bại hoặc xung đột phần mềm.
• Rủi ro tuân thủ: Phát sinh khi hệ thống không đáp ứng các yêu cầu pháp lý như GDPR, HIPAA hoặc ISO 27001.

Khung quản trị rủi ro công nghệ được chuẩn hóa bởi NIST trong tài liệu Risk Management Framework (RMF), giúp tổ chức đánh giá định kỳ các mối đe dọa và lên kế hoạch phòng thủ lớp.

Ma trận rủi ro và công cụ định lượng

Sau khi rủi ro được phân loại, các tổ chức thường áp dụng công cụ trực quan để đánh giá và ưu tiên xử lý. Ma trận rủi ro là một dạng phổ biến nhất, biểu diễn mối quan hệ giữa xác suất xảy ra và mức độ ảnh hưởng của rủi ro. Ma trận này thường chia thành 3–5 cấp độ theo cả hai trục, từ đó phân loại rủi ro theo mức độ nghiêm trọng.

Ví dụ về một ma trận rủi ro tiêu chuẩn:

	Ảnh hưởng thấp	Ảnh hưởng trung bình	Ảnh hưởng cao
Xác suất cao	Trung bình	Cao	Nguy kịch
Xác suất trung bình	Thấp	Trung bình	Cao
Xác suất thấp	Không đáng kể	Thấp	Trung bình

Bên cạnh ma trận định tính, các mô hình định lượng còn sử dụng:

• Phân tích độ nhạy (sensitivity analysis)
• Phân tích kịch bản (scenario analysis)
• Mô phỏng Monte Carlo
• Tính giá trị rủi ro kỳ vọng bằng công thức: $\text{Expected\ Loss} = \text{Probability\ of\ Event} \times \text{Impact}$

Việc định lượng rủi ro hỗ trợ xây dựng các chỉ số theo dõi (KRI – Key Risk Indicators) và kết nối chặt chẽ với hệ thống cảnh báo sớm trong vận hành.

Phân loại rủi ro trong chuỗi cung ứng và sản xuất

Chuỗi cung ứng toàn cầu hiện đại đối mặt với nhiều loại rủi ro nội tại và ngoại lai. Việc phân loại rủi ro trong chuỗi cung ứng giúp doanh nghiệp chủ động theo dõi điểm nghẽn, dự phòng gián đoạn và tối ưu hóa khả năng phục hồi.

Các nhóm rủi ro chính gồm:

• Rủi ro gián đoạn cung ứng: Liên quan đến nhà cung cấp, vận chuyển, sản xuất.
• Rủi ro chất lượng sản phẩm: Gắn với nguyên vật liệu không đạt tiêu chuẩn hoặc sai lệch quy trình.
• Rủi ro logistics: Giao hàng chậm, mất mát, tồn kho sai lệch.
• Rủi ro địa chính trị và khí hậu: Chiến tranh, xung đột thương mại, thiên tai.

Báo cáo từ Supply Chain Quarterly chỉ ra rằng, các tổ chức có chiến lược phân loại và theo dõi rủi ro chuỗi cung ứng rõ ràng có khả năng phục hồi cao gấp 2 lần so với tổ chức không có kế hoạch rủi ro định hình.

Rủi ro hệ thống và rủi ro phi hệ thống

Trong tài chính và đầu tư, rủi ro được chia thành rủi ro hệ thống (systematic risk) và phi hệ thống (unsystematic risk). Sự phân loại này phản ánh khả năng phân tán rủi ro bằng cách đa dạng hóa tài sản và tối ưu hóa danh mục đầu tư.

Rủi ro hệ thống là những yếu tố ảnh hưởng đến toàn bộ thị trường hoặc nền kinh tế, như khủng hoảng tài chính, suy thoái kinh tế, lạm phát hoặc thay đổi chính sách tiền tệ. Đây là loại rủi ro không thể loại bỏ bằng đa dạng hóa. Trong khi đó, rủi ro phi hệ thống là những sự kiện riêng lẻ ảnh hưởng đến một công ty hoặc ngành cụ thể, như thay đổi ban lãnh đạo, vụ kiện pháp lý hoặc thất bại sản phẩm mới.

Chiến lược đầu tư hiện đại dựa vào mô hình CAPM (Capital Asset Pricing Model) phân biệt hai loại rủi ro này, trong đó chỉ số beta phản ánh mức độ biến động của cổ phiếu so với thị trường chung: $E(R_i) = R_f + \beta_i (E(R_m) - R_f)$

Phân loại rủi ro và chiến lược ứng phó

Việc phân loại rủi ro không chỉ nhằm mục đích nhận diện mà còn dẫn đến lựa chọn chiến lược kiểm soát phù hợp. Mỗi loại rủi ro yêu cầu cách tiếp cận riêng về mặt ứng phó, phụ thuộc vào khả năng phòng tránh, giảm nhẹ, hoặc chuyển giao.

Bốn chiến lược quản trị chính gồm:

• Tránh rủi ro (risk avoidance): Loại bỏ nguyên nhân hoặc ngừng hoạt động gây rủi ro.
• Giảm nhẹ rủi ro (risk mitigation): Triển khai biện pháp kiểm soát nhằm giảm xác suất hoặc tác động.
• Chuyển giao rủi ro (risk transfer): Sử dụng hợp đồng bảo hiểm, thuê ngoài hoặc chuyển trách nhiệm.
• Chấp nhận rủi ro (risk acceptance): Đánh giá rủi ro là trong ngưỡng có thể chịu đựng và chấp nhận xảy ra.

Lựa chọn chiến lược phụ thuộc vào mức độ rủi ro được phân loại, khả năng chịu rủi ro (risk tolerance) và nguồn lực hiện có của tổ chức.

Kết luận

Phân loại rủi ro là một công cụ tổ chức và định hướng quan trọng trong mọi lĩnh vực. Việc hiểu rõ bản chất, nguồn gốc và tác động của từng nhóm rủi ro cho phép tổ chức phát triển hệ thống quản trị linh hoạt, hiệu quả và chủ động hơn trước biến động.

Trong bối cảnh toàn cầu ngày càng phức tạp, phân loại rủi ro không còn là một nhiệm vụ hành chính mà trở thành một năng lực chiến lược, giúp tổ chức vừa bảo vệ tài sản, vừa khai thác cơ hội và duy trì tăng trưởng bền vững.